bron: Joods Cultureel Kwartier
Samenvatting
Doelgroep
Primair Onderwijs, groep 7/8
Vorm
Materiaal voor in de klas, kan goed ingezet worden als voorbereiding op bezoek aan het JCK
Tijdsbesteding
1 lesuur (50 minuten)
Trefwoorden
Historisch brongebruik, persoonlijke voorwerpen, vergroten van empathie en historisch besef
Wie zijn wij
Het Joods Cultureel Kwartier (JCK) bestaat uit het Joods Historisch Museum, het Kindermuseum, de Portugese Synagoge, de Hollandsche Schouwburg en het Nationaal Holocaust Museum.
Met de educatieve programma’s beoogt het JCK verschillende culturen met elkaar in contact te brengen en te inspireren tot een open blik naar de ander.
Het net gelanceerde educatieve programma Wordt gemist helpt om herdenken persoonlijk te maken.
Wie zijn jullie
Groep 7 en 8 van het Primair Onderwijs kan gebruik maken van Module 4 uit het programma Wordt gemist, ‘Voorwerp met een verhaal’. De module sluit aan op de kerndoelen 37 (Mens en Samenleving) en 51, 52 (Geschiedenis), met respect, verbinding, historisch brongebruik en de Holocaust als centrale punten.
Voorwerp met een verhaal is een kant-en-klare digitale lesmodule die gratis via LessonUp getoond kan worden in de klas. Docenten worden ook ondersteund door een stap-voor-stap uitleg binnen dit document. Deze module kan ingezet worden als voorbereiding op de landelijke herdenking van 27 januari (Holocaust Memorial Day) of andere (lokale) herdenkingen zoals de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Het programma kan echter ook onafhankelijk van lokale en nationale herdenkingen gebruikt worden, als vervanging of verdieping voor lesstof rondom de Holocaust.
Leerdoel en Methode
Voorwerp met een verhaal helpt leerlingen zich aan de hand van persoonlijke voorwerpen te verbinden met slachtoffers van de holocaust. Hierdoor kunnen leerlingen een beter beeld vormen over wat de Holocaust voor individuen en voor de Nederlandse samenleving betekende.
Gedurende de opdracht maken leerlingen kennis met een 11-jarig slachtoffer van de holocaust, Nico Kroese, alsmede zijn tafelvoetbalspel, en door verhalen verteld door een vriend van hem, Cornelis Spaargaren. Door deze persoonlijke verhalen kunnen leerlingen zich verbinden met allebei de personen, en vergroten ze hun empathisch vermogen. Daarnaast ontdekken leerlingen hoe ze voorwerpen als historische bron kunnen gebruiken.
De opdracht nodigt leerlingen ook uit om na te denken over hun rol in het creëren en bewaken van een duurzame samenleving. Dit sluit aan bij de vraagstukken ‘Globalisering’ en ‘Duurzame ontwikkeling’ van www.curriculum.nu.
Voor een creatief eindproduct kunnen leerlingen een vervolgopdracht doen vanuit Wordt gemist, om Nico Kroese te herdenken.
Achtergrondinformatie
De Holocaust speelde zich niet alleen af in Auschwitz maar ook in gewone straten en buurten in Nederland. Meer dan 104.000 mensen uit Nederland kwamen ten gevolge van de Jodenvervolging om. 18.000 van hen waren kinderen. Bijna allemaal werden ze vermoord. Hoe herdenk je zoveel mensen? Wie herdenk je eigenlijk en wat weet je over hun levens? Door wie worden zij gemist?
Met het educatieve project Wordt gemist wordt herdenken persoonlijk gemaakt. Wordt gemist is gebouwd rondom het Joods Monument. Het Joods Monument (www.joodsmonument.nl) is een online monument voor de meer dan 104.000 mensen die in Nederland als joden werden vervolgd en de Holocaust niet overleefden.
Op de website van Wordt gemist vind je een leeromgeving met een rijk lespakket om aan de slag te gaan met het zoeken naar, verbinden met, en herdenken van slachtoffers. Als voorbereiding voor ‘Voorwerp met een verhaal’ kan je eventueel Module 1: ‘Iemand van mijn leeftijd’ doorlopen met je klas.
De Bronnen
Bron 1: Het tafelvoetbalspel van Nico Kroese
In 1943 kreeg Dhr. Cornelis Spaargaren van Nico Kroese (geboren 23 jan 1931, Lepelstraat 51 I) een houten voetbalspel in bewaring. Het was de avond voordat Nico en zijn gezin zouden worden gedeporteerd. Nico zei er bij dat hij zou terugkomen en dan het spel zou komen ophalen en vroeg aan Cor Spaargaren om het te bewaren.
Nico is op 27 mei 1943 in Westerbork binnengebracht en geplaatst in barak 61. Zijn vader was Raphael Kroese ( 24-1-1899) en moeder Lea Kroese –van Beezem (14-10-1902, coupeuse). Raphael was groenteboer en had een sperre (voorlopige vrijstelling van transport vanwege zijn werk) van de Joodse Raad voor de voedselvoorziening. Op 13 juli 1943 is het hele gezin alsnog op transport gezet naar Sobibor en daar na aankomst vermoord.
Cornelis Spaargaren kende Nico van de straat als buurjongen. De Lepelstraat en de Lepelkruisstraat kende veel joodse gezinnen. Ze voetbalden samen. Aan het begin van de straat stond in de oorlog een bord met de tekst “Jodenstraat”. De paal waar dat bord op stond diende als doelpaal.
Nico Kroese was enig kind. Daarom kreeg hij zo’n duur spel, het voetbalspel. Dat was heel wat in die tijd. Samen met Nico en met Jacques Roos heeft Cor S. regelmatig gespeeld met het spel. Totdat Nico het dus in mei 1943 in bewaring gaf. Het spel is gekocht bij een winkel in de Kalverstraat, waarschijnlijk iets voor de oorlog.
Wat leert deze bron ons?
Voor de Tweede Wereldoorlog was Nederland, evenals nu, een diverse samenleving. In een stad als Amsterdam waren joden en niet-joden buren, klasgenoten, collega’s en vrienden. Nico en Cor zijn daar een voorbeeld van. Men wist vaak niet eens wie wel en wie niet joods was.
Wat laat deze bron niet zien?
Het tafelvoetbalspel is een bron die ons iets vertelt over Nico Kroese. Er is geen foto bekend van Nico Kroese. Hij is hierin niet de enige. De meerderheid van de profielen op het Joods Monument heeft geen bijbehorende foto. Dit is een feit om bij stil te staan met de leerlingen: Hoe komt dat?
Fotografie was in die tijd natuurlijk veel minder gebruikelijk dan vandaag de dag. Toch heeft het gebrek aan foto’s het meeste te maken met de holocaust. Vaak werd de hele familie vermoord en is er dus niemand achtergebleven om de foto’s te verzamelen en op het Joods Monument te zetten. Veel huizen van joodse gezinnen werden ook geplunderd en zo verdwenen eigendommen ook vaak.
Daarom is het bijzonder dat dhr. Spaargaren ook een klassenfoto aan het JCK heeft geschonken, met daarop veel joodse kinderen. Deze klassenfoto van de Hendrik Westerschool laat goed zien dat joodse en niet-joodse leerlingen tot 1941 samen op school zaten. Vanuit het verhaal van dhr Spaargaren is ook af te leiden dat men voor de oorlog vaak niet wist wie wel en wie niet joods waren. Hiernaast helpt deze klassenfoto om aan een aantal slachtoffers een gezicht te kunnen koppelen.
Nico Kroese ging niet naar de Hendrik Westerschool zoals de schenker dhr. Spaargaren, hij staat dus niet op de foto. De bron helpt ons echter wel een beeld te vormen van een buurt in Amsterdam en de mensen die hier woonden. Van veel van de leerlingen die wel op de foto staan is bekend wie zij zijn.
Bron 2: Klassenfoto van de 3e klas van de Hendrik Westerschool, schooljaar 1939-1940
Deze school was gevestigd op het Weesperplein. Vanuit een raampje kon je de klok van de Diamantbeurs zien. De foto is gemaakt op het speelterreintje achter de school, waar de jonge kinderen in de pauze konden spelen.
In de klas van Dhr. Spaargaren zaten voor het merendeel joodse kinderen. Toen in augustus 1941 de joodse kinderen niet meer naar het regulier onderwijs mochten en alleen maar naar aparte joodse scholen, bleven er 11 leerlingen op de school over. De Hendrik Westerschool moest sluiten.
Twee kinderen hebben de oorlog overleefd omdat ze uit een gemengd huwelijk kwamen en een van de ouders niet-joods was: Jenny Rodenburg en Janny Frank. Dhr Spaargaren herinnert zich de familie Deen, die aan de Weesperzijde woonden en het wat breder hadden. Er was in dat joodse gezin een filmprojector. Hij herinnert dat ze daar film hebben gekeken. Dat had niet iedereen. Jacq Deen zat bij dhr Spaargaren in de klas op de Westerschool. (zie foto no. 7) .
Namen foto met nummer:
1. Jopie Worms
4. Jacob Jacobs, Lepelkruisstraat 11-I (1930-1943)
6. Simon Simons (?)
7. Jacob Deen, Weesperzijde 22 (1931-1942)
9. Benjamin Overste (1931-1942)
13. Hans vd Knegt (niet-joods)
17. Henny Herzberg, Nieuwe Kerkstraat 3 h. (Geboren : 26-12-1930 - Overleefd.)
18. waarschijnlijk Hinda Polla Kan (1931-1943)
21. Diana van Trigt (niet-joods)
23. + 24. Broer en zus.( niet-joods)
27. Janny Frank uit gemengd joods en niet-joods gezin
29. Cornelis Spaargaren (schenker, niet-joods)
30. Philip Flesschedrager, Nieuwe Amstelstraat (?)
31 Mozes (Maurice) Noort (1931-1942)
33. Annie Felsman/Velsman (?)
STAPPENPLAN
Stap 1
Vraag aan je leerlingen wat ze al over de Holocaust weten. Vertel dat van veel slachtoffers van de Holocaust weinig tot niks bekend is. Leg uit dat hierdoor ook alledaagse persoonlijke voorwerpen van slachtoffers – die anders misschien niet zouden opvallen – betekenis krijgen. Vertel je leerlingen dat ze als onderzoekers voorwerpen gaan bekijken.
Stap 2
Ga naar ‘Voorwerp met een verhaal’ op LessonUp, en druk rechtsboven op ‘Geef les’.
Stap 3
Verdeel je leerlingen in tweetallen en zorg ervoor dat elke leerling of tweetal voorzien is van een tablet/telefoon. Vraag je leerlingen om naar LessonUp.app te gaan en in te loggen met de 4-cijferige code die onderaan het scherm staat:
(de code hier is maar een voorbeeld)
Vink onderaan ‘deel scherm’ aan:
Stap 4
Vraag je leerlingen een persoonlijk voorwerp te pakken en dit door te geven aan hun buurvrouw/buurman. Leg uit dat ze het voorwerp als historische bron gaan gebruiken: wat voor verhaal kan dit voorwerp vertellen over haar/zijn eigenaar? Wat voor stijl heeft het voorwerp? Hoe oud zou het kunnen zijn? Zijn er gebruikssporen? Vraag je leerlingen om slide 1 in tweetallen te doorlopen en daag ze uit hun antwoorden alleen op de voorwerpen te baseren en met bewijs te onderbouwen.
Stap 5
Ga door naar slide 3 en vraag je leerlingen feedback te geven op de aannames of ideeën van hun buurvrouw/buurman: in hoeverre hadden ze gelijk?
Stap 6
Introduceer vervolgens het voorwerp op slide 4 en vraag je leerlingen wat het zou kunnen zijn. Wacht op verschillende antwoorden voordat je doorgaat naar slide 4 om te laten zien dat het een tafelvoetbalspel is.
Stap 7
Doorloop slides 6 en 7 en sta even stil bij de verzamelde antwoorden. Vraag steeds om onderbouwing: waarom denk je dat?
Stap 8
Ga door naar slide 8 en vertel het verhaal van Nico. Sta even stil bij de reacties die bij je leerlingen naar boven komen. Laat ze hun gevoelens verwoorden op slide 9 en houd zo nodig een kort gesprek.
Stap 9
Ga door naar slide 10, en bespreek de vraag (zie uitleg onder ‘Bronnen - Wat laat deze bron niet zien?’).
Stap 10
Leg dan uit dat er wel een klassenfoto bekend is over Cornelis Spaargaren en zijn klasgenootjes. Cor was zelf niet joods. Hij heeft deze foto goed bewaard. Op de foto zijn ook veel joodse kinderen te zien. Nico ging naar een andere school, dus hij staat niet op de foto. Wel is er over veel van de leerlingen bekend wie ze zijn, en weten wij dat meerdere van deze kinderen werden vermoord.
Laat de foto zien, en vertel eventueel nog meer van wat je over deze foto en school weet (zie uitleg onder ‘Bronnen - Klassenfoto’).
Stap 11
Bespreek slide 12 klassikaal, en ga dan door naar slide 13. Sluit af met een kort gesprek: het zijn verdrietige verhalen. Waarom is het toch belangrijk om het over deze kinderen te hebben?
Reflectie
Als reflectie kan je de opdracht Zes woorden doen met je leerlingen. Deze is een verkorte versie van Module 8: Zes woorden uit Wordt gemist.
Als je in Amsterdam lesgeeft, en een wandeling wil maken met je klas, kan je ook gebruik maken van Module 9: Huis met een verhaal uit Wordt gemist. Deze vind je op de website.
Zes woorden - een aangepaste werkvorm van de USC Shoah Foundation
Leg uit dat je leerlingen nu aan de slag gaan met een ‘zeswoordenverhaal’. Ze schrijven Nico Kroese een boodschap of ze beschrijven wat ze meenemen van zijn verhaal. Dit mag de vorm krijgen van een gedicht, een verhaal of een zin van zes woorden, maar het mogen ook zes losse woorden zijn. Pak zeven post-its per leerling. Vertel dat een van de post-its voor de naam van Nico Kroese is bedoeld. Laat je leerlingen zelf bepalen hoe ze met de zes woorden aan de slag gaan.
Laat je leerlingen hun verhalen of gedichten voorlezen en kort toelichten.
Bronvermelding
Tafelvoetbalspel: M012806 Collectie Joods Historisch Museum
Klassenfoto: F010995 Collectie Joods Historisch Museum